Амьдрал ядуурсаар. Төр үрэлгэн байгаагийн бурууг ард түмэн үүрч, тарчлан зовж байна. Харин эрх баригчид энэ гай зовлонгийн талаар “Эдийн засгийн хямрал”, “Үгүй, эдийн засгийн удаашрал” гэлцэн маргаж, яруу найргийн мэдрэмжтэй зарим нэг нь “Эдийн засгийн биш, эвнэгдэлгүйн хямрал нүүрлэлээ” гэхчлэн толгой холбоцгооно.
Гэхдээ үнэн хэрэгтээ тэд яг юу болоод байгааг, “салхи” хаашаа эргэснийг тун ч сайн мэдэж байгаа. Яг таг, шууд ярихаасаа л болгоомжлоод байна. Хэрвээ үнэнийг хэлж чаддагсан бол “Манайхаан, гуравдагч орнуудаас хөрөнгө оруулалт орж ирэх магадлал маш бага, бараг байхгүй шүү. Ашигт малтмалын тухай, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг шинэчиллээ гээд тэд орж ирэхгүй, асуудал биднээс хамааралгүй болсон” хэмээн дуу алдах байсан биз. “Иргэд тайван байх нь надад илүү ашигтай” гэж боддог болохоор эрх баригчид бүх зүйл тайван амгалан байгаа мэтээр ойлгуулахыг үргэлж оролддог бол сөрөг хүчин байдал улам муудаж байгаа гэсэн мэдээллийг түгээх нь элбэг.
Иргэд алинд нь итгэхээ мэдэхгүй будилдаг. Тэгвэл эдийн засагчид л жинхэнэ үнэн мэдээллийг өгч чаддаг билээ. “Хулан наадахад хулганууд сүйддэг” гэж үг бий. Дэлхийн бодлогыг тодорхойлогч их гүрнүүд АНУ, Их Британи, Герман нэг талд, ОХУ, БНХАУ нөгөө талд бодлого явуулж, эдийн засаг, улс төрийн харилцаагаа гүнзгийрүүлэх замаар бусад улс орнуудад өөрсдийн нөлөөллийг тогтоохыг эрмэлздэг. Үүний үр дүнд эрх ашиг нэгтэй бүлэглэлүүд болон хуваагдчихаад байгааг бид бүхэн харж байна.
Өнгөрсөн тавдугаар сарын сүүлээр Шанхайд болсон Азийн удирдагчдын уулзалтын үеэр БНХАУ-ын удирдагч Си Жиньпин ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтай уулзаж, худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх эхлэлийг тавьсан. Украины хэрэг явдал, ОХУ БНХАУ ашиг сонирхлоороо нэгдсэн зэрэг үйл явдлууд манай улсын байр суурьт хүссэн хүсээгүй өөрчлөлт оруулчихлаа. Газар зүйн өвөрмөц байршлаасаа болоод бид үүнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй. Хоёр хөрш гуравдагч орнуудтай “муудчихлаа”, гүйцээ. Том гүрнүүд нөлөөлөлдөө байгаа орнуудаар хүссэнээ хийлгэдэг. АНУ, Их Британи, Франц зэрэг томчууд бусдыг дарамтлахаараа өөрсдийнх нь банкинд байршуулсан хөрөнгийг нь царцаадаг. Ливи, Египет гээд ойрхоны жишээ байна. Тэднийг ингэж хөдлөхөд Канад, Голланд, Бельги гээд Хойд Америк, Европын бусад орнууд дуу нэгтэй дагадаг билээ. Гэвч энэ нь үнэндээ дагаж байгаа хэрэг бус, дагахыг тулгаж байгаа хэрэг. Одоо Монголд болоод байгаа үйл явц үүнтэй ялгаагүй.
Бид шатах тослох материалын хэрэгцээгээр 100 хувь ОХУ-аас хараат. Хүнсний болон өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнээ бараг бүгдийг нь шахам Хятадаас авдаг. Хятад, Орос хоёрын “атганд багтсан” гэсэн үг. Өөрсөдтэй нь муудалцсан хүний “атганд” байгаа айлд баруун орнууд хөрөнгө оруулах уу. Оруулсан хөрөнгийг нь нэг л өдөр “царцаавал” яана. Өөрсдөө тийм муухай юм хийж гаршсан улс тэр зэргийн санаа гаргах нь ойлгомжтой. Тийм ч учраас бид одоо гуравдагч хөршөөс том хөрөнгө оруулалт горьдоод нэмэргүй. Харин алдсан энэ боломжоо хоёр хөрш болон цаашид “нэг талд” орж байгаа бусад орнуудаас хэрхэн нөхөх вэ гэдэгт анхаарлаа хандуулах нь илүү ашигтай. Бодлого ч яг энэ чигт явж байгаа. Энэ бол бидний зайлшгүй давж туулах даваа, зайлах аргагүй зам юм.
Хойд хөршийн Гадаад харилцааны сайд С.Лавров Крымыг тойрсон асуудал ид өрнөж байх үед сэтгүүлчийн “Яг юу болоод байна вэ” гэсэн асуултад “дэлхийг дахин өөрчлөн байгуулах цаг болсон байна” гэж хариулсан. Шууд утгаараа энэ бол Дэлхийн нэг, хоёрдугаар дайнтай эн зэрэгцэхүйц том өөрчлөлт “хаалга тогшиж” байгааг хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг. Улс төрийн хувьд ч, эдийн засгийн хувьд ч. Биеийн хүчний ажил хийдэг ажилтан “Хоолноос хоолны хооронд ажилладаг” гэдэг шиг дэлхий нийт ойр ойрхон нэрвэх хямралаас хямралын хооронд амьдарсаар нэгэн аравныг ардаа орхилоо. Хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн өсөлтийн хурдац сүүлийн үед жил дараалан буурч байна. Хөгжингүй орнууд цагаас цагт зогсонги байдалд орж буй эдийн засгаа сэргээх, хоорондын зай нь улам бүр ойртсоор байгаа хямралуудыг нэгмөсөн үгүй болгох тэр шийдвэрлэх алхмыг хийх цаг мөч удахгүй ирнэ. Тэр үед Монгол Улс эдийн засгийн хэр их нөөц бололцоотой, хөгжлийн ямар төвшинд хүрсэн байх ёстой вэ гэдэгт асуудлын гол учиг оршино.
Гадны хөрөнгө оруулалт Монгол Улс хөгжих ёстой. Барууны орнуудыг гол түншээрээ сонгочихоод байсан ОХУ “эргэж харсан” нь бидний хувьд том боломж юм. Үүнийг монголчууд бид “Нэг хаалга хаагдахад өөр нэг хаалга нээгддэг” гэдэг утгаар хүлээж авбал зохино.
Монгол Улс Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын үйл ажиллагаанд цаашид идэвхитэй оролцох байр суурь барьж эхэллээ. Тус байгууллага нь Казахстан, БНХАУ, Киргизстан, ОХУ, Тажикистан, Узбекистан улсуудыг нэгтгэдэг бөгөөд Афганистан, Энэтхэг, Иран, Монгол, Пакистан улсууд ажиглагч гишүүний статустай байдаг юм. ОХУ болон бусад улстай визгүй зорчдог болох асуудлыг эхнээсээ шийдээд явж байна. БНХАУ-д 20 жилийн хугацаанд тэрбум тонн коксжих нүүрс нийлүүлэх санамж бичиг байгуулсан. Одоо хэрэгжүүлэх гээд бэлтгэлээ хангаад явж байна. Энэ бол бидний өөрсдийн сонголт биш бөгөөд нөхцөл байдалдаа дасан зохицож байгаа хэрэг гэж ойлгох нь зөв. Өнгөрсөн жил гадаадын хөрөнгө оруулалт 40 гаруй хувиар буурсан. Энэ жил 60 гаруй хувьтай байгаа гэсэн мэдээлэл байна.
Жилээс жилд хөрөнгө оруулагчид гарч явж байна гэсэн таагүй статистик гарчээ. “Монгол цэцэглэн хөгжиж байна”, “Монголд уул уурхайн тэсрэлт болж байна” гэх мэтээр бичдэг байсан барууны сайтууд бидний талаар бичих нь өдрийн од шиг боллоо. Монголын зээлжих зэрэглэлийг бууруулсан гэсэн таагүй мэдээ л хаа нэг харагдана. Ийм тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид бидэн рүү эргээд ирнэ гэсэн баталгаа үгүй. Тиймээс бид Монголоос гараад явчихсан тэр 40, 60 хувийн хөрөнгийг өөр хөрөнгө оруулагчаас нөхөж, эдийн засгийн өсөлтөө хангахаас өөрцгүй. Энэ хөрөнгө оруулагчид нь харин яах аргагүй хоёр хөрш байх нь. Ер нь манайхан гуравдагч хөрш гэж гүйгээд нэг их хожиж байсан удаагүй. “Гуравдагч хөрш” гээд Канад, Австралийн компанид лиценз өгдөг, нөгөөдүүл нь хайгуул хийж жаахан юм олонгуутаа асар их ашиг гаргаад БНХАУ-ын компанид зарчихдаг. Чухам ийм асуудлаас болж манайхан Стратегийн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах хууль хүртэл гаргаж байсан удаатай. ”Ченж” маягийн иймэрхүү гуравдагч хөршийн компаниуд Монголд орж ирсэн ч яалаа, байсан ч яалаа.
Бид одоо харин хоёр хөрштэйгөө харилцан ашигтай, хамгийн гол нь тэнцвэртэй харилцааг баримтлах нь чухал. Тэнцвэр, бас дахиад тэнцвэр. Тэнцвэрийг хангахын тулд эрх баригчид “шуудайд хийсэн үхрийн эвэр” шиг байж болохгүй. Тэгвэл тэнцвэр барихад хэцүү болно. Юу бодож байгаагаа ил зарлаад байх ч шаардлагагүй. Гол зарчмаа бариад хийх ажлаа хийгээд явах нь л чухал байна. Яруу найргийн мэдрэмжтэй нэгний хэлсэн “Эдийн засгийн биш, эв нэгдэлгүйн хямрал нүүрлэлээ” гэдэг ч үнэн үг.
Гэхдээ үнэн хэрэгтээ тэд яг юу болоод байгааг, “салхи” хаашаа эргэснийг тун ч сайн мэдэж байгаа. Яг таг, шууд ярихаасаа л болгоомжлоод байна. Хэрвээ үнэнийг хэлж чаддагсан бол “Манайхаан, гуравдагч орнуудаас хөрөнгө оруулалт орж ирэх магадлал маш бага, бараг байхгүй шүү. Ашигт малтмалын тухай, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг шинэчиллээ гээд тэд орж ирэхгүй, асуудал биднээс хамааралгүй болсон” хэмээн дуу алдах байсан биз. “Иргэд тайван байх нь надад илүү ашигтай” гэж боддог болохоор эрх баригчид бүх зүйл тайван амгалан байгаа мэтээр ойлгуулахыг үргэлж оролддог бол сөрөг хүчин байдал улам муудаж байгаа гэсэн мэдээллийг түгээх нь элбэг.
Иргэд алинд нь итгэхээ мэдэхгүй будилдаг. Тэгвэл эдийн засагчид л жинхэнэ үнэн мэдээллийг өгч чаддаг билээ. “Хулан наадахад хулганууд сүйддэг” гэж үг бий. Дэлхийн бодлогыг тодорхойлогч их гүрнүүд АНУ, Их Британи, Герман нэг талд, ОХУ, БНХАУ нөгөө талд бодлого явуулж, эдийн засаг, улс төрийн харилцаагаа гүнзгийрүүлэх замаар бусад улс орнуудад өөрсдийн нөлөөллийг тогтоохыг эрмэлздэг. Үүний үр дүнд эрх ашиг нэгтэй бүлэглэлүүд болон хуваагдчихаад байгааг бид бүхэн харж байна.
Өнгөрсөн тавдугаар сарын сүүлээр Шанхайд болсон Азийн удирдагчдын уулзалтын үеэр БНХАУ-ын удирдагч Си Жиньпин ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтай уулзаж, худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх эхлэлийг тавьсан. Украины хэрэг явдал, ОХУ БНХАУ ашиг сонирхлоороо нэгдсэн зэрэг үйл явдлууд манай улсын байр суурьт хүссэн хүсээгүй өөрчлөлт оруулчихлаа. Газар зүйн өвөрмөц байршлаасаа болоод бид үүнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй. Хоёр хөрш гуравдагч орнуудтай “муудчихлаа”, гүйцээ. Том гүрнүүд нөлөөлөлдөө байгаа орнуудаар хүссэнээ хийлгэдэг. АНУ, Их Британи, Франц зэрэг томчууд бусдыг дарамтлахаараа өөрсдийнх нь банкинд байршуулсан хөрөнгийг нь царцаадаг. Ливи, Египет гээд ойрхоны жишээ байна. Тэднийг ингэж хөдлөхөд Канад, Голланд, Бельги гээд Хойд Америк, Европын бусад орнууд дуу нэгтэй дагадаг билээ. Гэвч энэ нь үнэндээ дагаж байгаа хэрэг бус, дагахыг тулгаж байгаа хэрэг. Одоо Монголд болоод байгаа үйл явц үүнтэй ялгаагүй.
Бид шатах тослох материалын хэрэгцээгээр 100 хувь ОХУ-аас хараат. Хүнсний болон өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнээ бараг бүгдийг нь шахам Хятадаас авдаг. Хятад, Орос хоёрын “атганд багтсан” гэсэн үг. Өөрсөдтэй нь муудалцсан хүний “атганд” байгаа айлд баруун орнууд хөрөнгө оруулах уу. Оруулсан хөрөнгийг нь нэг л өдөр “царцаавал” яана. Өөрсдөө тийм муухай юм хийж гаршсан улс тэр зэргийн санаа гаргах нь ойлгомжтой. Тийм ч учраас бид одоо гуравдагч хөршөөс том хөрөнгө оруулалт горьдоод нэмэргүй. Харин алдсан энэ боломжоо хоёр хөрш болон цаашид “нэг талд” орж байгаа бусад орнуудаас хэрхэн нөхөх вэ гэдэгт анхаарлаа хандуулах нь илүү ашигтай. Бодлого ч яг энэ чигт явж байгаа. Энэ бол бидний зайлшгүй давж туулах даваа, зайлах аргагүй зам юм.
Хойд хөршийн Гадаад харилцааны сайд С.Лавров Крымыг тойрсон асуудал ид өрнөж байх үед сэтгүүлчийн “Яг юу болоод байна вэ” гэсэн асуултад “дэлхийг дахин өөрчлөн байгуулах цаг болсон байна” гэж хариулсан. Шууд утгаараа энэ бол Дэлхийн нэг, хоёрдугаар дайнтай эн зэрэгцэхүйц том өөрчлөлт “хаалга тогшиж” байгааг хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг. Улс төрийн хувьд ч, эдийн засгийн хувьд ч. Биеийн хүчний ажил хийдэг ажилтан “Хоолноос хоолны хооронд ажилладаг” гэдэг шиг дэлхий нийт ойр ойрхон нэрвэх хямралаас хямралын хооронд амьдарсаар нэгэн аравныг ардаа орхилоо. Хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн өсөлтийн хурдац сүүлийн үед жил дараалан буурч байна. Хөгжингүй орнууд цагаас цагт зогсонги байдалд орж буй эдийн засгаа сэргээх, хоорондын зай нь улам бүр ойртсоор байгаа хямралуудыг нэгмөсөн үгүй болгох тэр шийдвэрлэх алхмыг хийх цаг мөч удахгүй ирнэ. Тэр үед Монгол Улс эдийн засгийн хэр их нөөц бололцоотой, хөгжлийн ямар төвшинд хүрсэн байх ёстой вэ гэдэгт асуудлын гол учиг оршино.
Гадны хөрөнгө оруулалт Монгол Улс хөгжих ёстой. Барууны орнуудыг гол түншээрээ сонгочихоод байсан ОХУ “эргэж харсан” нь бидний хувьд том боломж юм. Үүнийг монголчууд бид “Нэг хаалга хаагдахад өөр нэг хаалга нээгддэг” гэдэг утгаар хүлээж авбал зохино.
Монгол Улс Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын үйл ажиллагаанд цаашид идэвхитэй оролцох байр суурь барьж эхэллээ. Тус байгууллага нь Казахстан, БНХАУ, Киргизстан, ОХУ, Тажикистан, Узбекистан улсуудыг нэгтгэдэг бөгөөд Афганистан, Энэтхэг, Иран, Монгол, Пакистан улсууд ажиглагч гишүүний статустай байдаг юм. ОХУ болон бусад улстай визгүй зорчдог болох асуудлыг эхнээсээ шийдээд явж байна. БНХАУ-д 20 жилийн хугацаанд тэрбум тонн коксжих нүүрс нийлүүлэх санамж бичиг байгуулсан. Одоо хэрэгжүүлэх гээд бэлтгэлээ хангаад явж байна. Энэ бол бидний өөрсдийн сонголт биш бөгөөд нөхцөл байдалдаа дасан зохицож байгаа хэрэг гэж ойлгох нь зөв. Өнгөрсөн жил гадаадын хөрөнгө оруулалт 40 гаруй хувиар буурсан. Энэ жил 60 гаруй хувьтай байгаа гэсэн мэдээлэл байна.
Жилээс жилд хөрөнгө оруулагчид гарч явж байна гэсэн таагүй статистик гарчээ. “Монгол цэцэглэн хөгжиж байна”, “Монголд уул уурхайн тэсрэлт болж байна” гэх мэтээр бичдэг байсан барууны сайтууд бидний талаар бичих нь өдрийн од шиг боллоо. Монголын зээлжих зэрэглэлийг бууруулсан гэсэн таагүй мэдээ л хаа нэг харагдана. Ийм тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид бидэн рүү эргээд ирнэ гэсэн баталгаа үгүй. Тиймээс бид Монголоос гараад явчихсан тэр 40, 60 хувийн хөрөнгийг өөр хөрөнгө оруулагчаас нөхөж, эдийн засгийн өсөлтөө хангахаас өөрцгүй. Энэ хөрөнгө оруулагчид нь харин яах аргагүй хоёр хөрш байх нь. Ер нь манайхан гуравдагч хөрш гэж гүйгээд нэг их хожиж байсан удаагүй. “Гуравдагч хөрш” гээд Канад, Австралийн компанид лиценз өгдөг, нөгөөдүүл нь хайгуул хийж жаахан юм олонгуутаа асар их ашиг гаргаад БНХАУ-ын компанид зарчихдаг. Чухам ийм асуудлаас болж манайхан Стратегийн салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах хууль хүртэл гаргаж байсан удаатай. ”Ченж” маягийн иймэрхүү гуравдагч хөршийн компаниуд Монголд орж ирсэн ч яалаа, байсан ч яалаа.
Бид одоо харин хоёр хөрштэйгөө харилцан ашигтай, хамгийн гол нь тэнцвэртэй харилцааг баримтлах нь чухал. Тэнцвэр, бас дахиад тэнцвэр. Тэнцвэрийг хангахын тулд эрх баригчид “шуудайд хийсэн үхрийн эвэр” шиг байж болохгүй. Тэгвэл тэнцвэр барихад хэцүү болно. Юу бодож байгаагаа ил зарлаад байх ч шаардлагагүй. Гол зарчмаа бариад хийх ажлаа хийгээд явах нь л чухал байна. Яруу найргийн мэдрэмжтэй нэгний хэлсэн “Эдийн засгийн биш, эв нэгдэлгүйн хямрал нүүрлэлээ” гэдэг ч үнэн үг.
Монголын мэдээ
Х.Сайхан
Х.Сайхан